مهندس مهدی بازرگان تبریزی پاکدستی که به توسعه بنیادین ایران می اندیشید

سیاستمدار و از پیشگامان توسعه ایران ، پژوهشگر و مفسر قرآن کریم بود. بررسی همه جانبه زندگی و آثار آن مرد بزرگ و مومن واقعی فرصت مناسبی می‌طلبد، اما نویسنده‌ی این سطور به مقوله‌ی نظم و انضباط که همیشه سفارش داشت، خواهد پرداخت. در یک کلام مهندس بازرگان  معتقد بود هرگونه فکر توسعه در ایران بدون توجه به آموزش و پرورش ابتر خواهد بود.و اگر نظم،علم و کار را در مدارس ایران حاکم کنیم بسوی توسعه بنیادین حرکت خواهیم کرد.

نویسنده این سطور یادداشتی را در گروه دکتری علوم ارتباطات دانشگاه های آزاد اسلامی منتشر کرده بود که در بخشی از آن می‌خوانیم:

خدا رحمت فرماید شادروان مهندس مهدی بازرگان فرزند بزرگ ایران زمین که ریشه در خاک پاک تبریز داشت. وی در سال ۱۳۰۷ ه.ش برای تحصیلات تکمیلی به فرانسه رفت و پس از تکمیل تحصیلات در رشته های فنی و مهندسی برای خدمت به مردم به ایران بازگشت و منشأ خدمات زیادی در حوزه‌ی آب و تاسیسات و امور فنی کشور شد و سال های سال در دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران منشا خدمات ارزنده‌ای گردید و آثار او زینت دین مبین اسلام بوده و نگاه ژرف او به کتاب انسان ساز قرآن عظیم و خوشه چینی از معارف عمیق آن و تلفیق با پیشرفته‌های تمدن بشری آثار وی را به مرجع متقنی درآورد چرا که ایشان معتقد بود که دین و مذهب متعالی اسلام با علم و پیشرفت و تمدن سازگار است و هماهنگی کاملی بین پیشرفت های انسان با مبدا هستی وجود دارد.

وی به دانشجویان و مریدانش میگفت که(علت پیشرفت غرب،نظم،انضباط،آزادی،احترام به حقوق انسان ها و کار و تلاش بوده و اگر نظم و ترتیب و انضباط را از دبستان وارد نظام آموزشی کنیم،میتوانیم به رشد و شکوفایی برسیم)

از سوی دیگر یکی از اصول بنیادین موفقیت در زندگی،کسب کار و حتی پیشرفت در سطوح بین المللی نظم و انضباط است.

هربرت سیمون در کتاب 《Administrative Behavior》که در سال ۱۹۴۷م در نیویورک منتشر شد،معتقد بود که پیشرفت مرهون نظم و نظام است.نظرات او جلوتر از زمان خود بود. به مدت چهل سال بعد از آن،سازمان،دست کم در غرب،کماکان به عنوان محصول نظم و سلسله مراتب،ساده سازی و طبقه بندی در نظر گرفته میشد.

این آلمانی زاده‌ی پیشرو در علم مدیریت و دانش آموخته‌ی دانشگاه شیکاگو وقتی جایزه ی نوبل در ۱۹۷۸ م را گرفت،گفت: با نظم و انضباط شخصی به خلق شاهکارهای خود در علم مدیریت دست زده است. از سوی دیگر هنری فایول در کتاب مشهور مدیریت عمومی و صنعتی《General and Industrial Management》که در سال ۱۹۴۹ م در لندن منتشر شد اصول مدیریت ۱۴ گانه‌ی خود را که نشان از عمق مشاهدات میدانی، تجارب و تحصیلات عالیه در این رشته بود،انتشار داد،انضباط 《discipline》را رکن سوم اصول ۱۴ گانه‌ی مدیریت عمومی بیان کرد که به قول پیتر دراکر،صاحب نام علم مدیریت،روش های ابداعی فایول جنبشی در مدیریت علمی به وجود آورد.

ماکس وبر نیز در کتاب مشهور خود با عنوان《نظریه‌ی سازمان اجتماعی و اقتصادی》در سال ۱۹۴۶ م به نظم و انضباط سازمانی،بسیار اهمیت داد و معتقد بود که شبکه های هرج و مرج طلب و بی‌قانون نظیر آنچه در صنعت مد کشوری همچون ایتالیا وجود دارد،این شرکت ها و سازمان ها را در مقابل رقبای منظبط تر آسیب پذیر مینماید و در عصر جهانی شدن نظم و ترتیب عصر ماشین جای خود را به التهاب و آشفتگی،ابهام و پیچیدگی عصر اطلاعات داده است.

با این وصف علما،حکما،فلاسفه،روانشناسان و همه وهمه میگویند کسانی که نظم دارند،روحیه‌ی بالا،کیفیت زندگی مطلوب،آرامش و اطمینان خاطر بیشتر،عزت نفس خوب و زندگی فردی و اجتماعی موفقی دارند و نظم که به معنای آراستگی،پیوستگی،هماهنگی و انجام بهینه‌کارها و انظباط نیز به معنای استوار شدن،رعایت قوانین و مقررات طبیعی و وضعی بوده همواره در متن امور بزرگان و کنندگان کارهای سترگ قرارگرفته و نگاهی به زندگی انسان های موفق و تاثیرگذار تاریخ بشریت نشان میدهد که آنان برای لحظه به لحظه‌ی زندگی برنامه داشتند و به قول 《الکساندر پوپ》_نظم اولین قانون آسمانی است و به قول افلاطون حکیم یونانی هر کاری که با نظم عمومی و رسوم و آداب و معاشرت مطابقت داشته و از روی پرهیزکاری انجام گیرد،هرگز سزاوار ملامت نخواهد بود.

یادداشتی در انجمن علمی دانشگاه فردوسی مشهد درباره‌ی نظم فردی و اجتماعی قید شده که عینا تقدیم خوانندگان این سطور می شود.

در کشور های پیشرفته و توسعه یافته مانند ژاپن و مالزی و … همراه با برخورداری از رشد اقتصادی و توسعه در زمینه های آموزشی ، فرهنگی و غیره ، ویژگی مهم دیگری وجود دارد که بسیار قابل توجه و متمایز کننده این کشور ها با کشور های در حال توسعه و توسعه نیافته میباشد ، این وِیژگی همان نظم فردی ونظم اجتماعی آنها میباشد که در تمام زوایای زندگی آنها قابل مشاهده می باشد.

کشور های توسعه یافته چگونه به این نظم رسیده اند آیا رشد اقتصادی خود به خود نظم را به دنبال می آورد یا نظم را میتوان یکباره وارد کشور کرد و آنرا به کار بست ؟جواب این دو سوال منفی است چون کشور هایی مانند امارات با وجود داشتن رشد اقتصادی دارای چنین ویژگی بارزی نیستند. ورعایت قوانین و نظم و ترتیب و آراستگی محیط کار و زندگی چیزی نیست که یکشبه به دست آید.

پس نیاز به یک بستر سازی و فرهنگ سازی ریشه ای و همچنین تحقیق در مورد چگونگی برخورد کشور های توسعه یافته با مقوله نظم و ترتیب می باشد.

سازماندهی توسعه ای ونظم جمعی نقش عمده ای در فرآیند توسعه دارد و اگر کسی نظم جمعی را نپذیرد و خود را با سیستم تطبیق ندهد، کار نظام مختل می شود چرا که در دنیای جدید همه امور تخصصی شده و تخصصی شدن کارها خود به معنای تقسیم کار است و در عین حال تقسیم کار خود نوعی نظم پذیری بوده و بدون اعتقاد به نظم و التزام به آن به وجود نمی آید . توسعه نیازمند پیش بینی ، هدایت و برنامه ریزی است. اگر در جامعه ای نظم حاکم نباشد رفتارها، قابل پیش بنی و هدایت و برنامه ریزی نیستند برای اینکه بتوان رفتارها را پیش‌بینی و هدایت کرد باید افراد، نظم پذیر باشند.

در حقیقت وجود روحیه نظم پذیری در نظام اقتصادی جامعه، نیروی انسانی مصروفه در این راه را سرو سامان می دهد و از هدر رفتن نیروها جلوگیری می کند . در همین روحیه نظم‌پذیری است که امکان ایجاد ثبات اجتماعی ممکن می شود، و می دانیم توسعه اقتصادی احتیاج به محیطی امن دارد چرا که در محیط امن است که امکان به کارگیری سرمایه ها ممکن می شود و ….

روشن است قید جمعی که در نظم پذیری جمعی به کار می بریم فقط به دلیل اهمیت این نظم در اجتماع و فر‌آیند توسعه است و طبیعی است نظم جمعی بدون نظم پذیری فردی ممکن نیست بنابراین از لوازم نظم پذیری جمعی، نظم فردی است.

نظم و انضباط اساس تمدن و عاملی است که سبب می شود زندگی بهتر و با سرعت بیشتر به جریان بیفتد. برای همین است که در کتاب “برندگان و بازندگان” آمده:”برنده بیش از بازنده کار انجام می دهد و در انتها باز هم وقت دارد. بازنده همیشه آن قدر گرفتار است که حتی نمی تواند به کارهای ضروری بپردازد.

میز و دفتر کار افراد موفق همیشه مرتب است. نویسنده های موفق در وقت معینی شروع به نوشتن می کنند، در جای مشخص و مرتبی می نشینند و در تعداد ساعت های معینی می نویسند.

در شرکت های موفق، تجهیزات و وسایل، تمیزند. اشیا در جای معین و مناسب قرار دارند و کارکنان از سر کارشان غیبت نمی کنند. در چنین شرکت هایی حوادث کاری کمتری رخ می دهد.

تیم های ورزشی موفق تیم هایی هستند که نکات انضباطی را به خوبی رعایت می کنند و به شکل منظم سر تمرینات حاضر می شوند.

در خانه ای که نظم و ترتیب حاکم است هیچ کس دنبال وسایلش نمی گردد. چون همه چیز سر جای خودش قرار دارد. به این ترتیب در وقت همه صرفه جویی می شود.

مؤسسه اقتصادی موفق، دفاتر مالی مرتب و منظمی دارد و در هنگام هزینه کردن، انضباط را رعایت می کند.

به طور کلی هر چه مردم یک کشور منظم تر باشند، فرهنگ، اقتصاد و جامعه پیشرفته تری دارند و در آنها حقوق شهروندی بهتر رعایت می شود. حتی کشورهای در حال توسعه ای که خود را به رعایت نظم و انضباط ملزم کنند، پس از مدتی می توانند عقب ماندگی هایشان را جبران کنند. چنین اتفاقی در برخی از کشورهای آسیایی رخ داده است اما این اتفاق در بسیاری از کشورها رخ نمی دهد. بنابراین آنها با انبوهی از ثروت و منابع طبیعی کشورهایی عقب مانده اند.

همه کم و بیش می دانند که نظم و انضباط لازم است. برای همین همه کشورها قانون دارند. در همه کشورها مردم از ساعت معینی شروع به کار می کنند و در ساعت معینی کارشان را به پایان می برند. وسایل حمل و نقل نظیر هواپیما، قطار و کشتی در ساعت معینی حرکت می کنند. اشیا در انبارها چیده می شوند، وسایل در قفسه ها گذاشته می شوند و … . با ورود رایانه به زندگی انسان ها، نظم و انضباط اهمیت به مراتب بیشتری پیدا کرده است. در این شرایط موفقیت، از آن جامعه ای است که بیش از دیگران به نظم و انضباط اهمیت می دهد.

در جوامع منظم و منضبط هر چیزی سر جای خودش قرار دارد. به طوری که هر کسی می داند جای هر چیزی و هر کاری کجاست و هر کاری در وقت و زمان معینی انجام می شود. به همین خاطر در زمان صرفه جویی می شود و بهره وری افراد بالامی رود.

انضباط پیش شرط پیشرفت خیلی ها نظم را محدود کردن آزادی می دانند. در حالی که تجربه کشورها و حتی شرکت های موفق نشان داده رعایت نظم، احترام بیشتر به حقوق شهروندی را به دنبال دارد. در شرکت هایی که نظم و انضباط در آنها حاکم است، افراد بهره وری و حقوق بیشتری دارند و به نظرات آنها اهمیت زیادی داده می شود.

سینا امیری کارشناس مدیریت می گوید:”ما در بسیاری از شرکت ها و مراکز تولیدی خودمان شاهدیم که دستگاه ها بسیار کثیف است، دستگاه ها دچار مشکلات جدی شده چون منظم و مرتب نگهداری نشده اند و اشکالات کوچک آنها از همان ابتدا و به تدریج برطرف نشده است. در حالی که همه موظفند نسبت به بازبینی ماشین های کارخانه دقیق باشند. تجربه کشورهای صنعتی نشان داده وقتی کارکنان به این امور دقیق می شوند، علاوه بر این که استهلاک دستگاه ها را کاهش می دهند، بازدهی شان بالامی رود، کارهایشان را بهتر انجام می دهند و حتی اهمیت بیشتری به همکارانشان می دهند.

همچنین وقتی هر چیزی براساس کارکردش در جای خودش قرار بگیرد، محل کار همیشه منظم و مرتب و ایمن است. چون احتمال سقوط اشیا یا آتش سوزی، بریدگی ها در اثر از بین رفتن و تیز شدن اشیا و غیره از بین می رود. همین طور نظم و ترتیب موجب می شود افراد از وسایل ایمنی استفاده کنند و از آسیب دیدگی پیشگیری کنند. همه این موارد هم عین حقوق شهروندی است. واقعیت این است که ما هنگامی که شرکت هایمان را مورد بررسی قرار می دهیم، متوجه می شویم مشکلاتی که حاد و پیچیده شده اند، علل ساده ای داشته اند و از بی نظمی سرچشمه گرفته اند. یعنی اگر به موقع مورد توجه قرار می گرفتند به سرعت حل می شدند. درحالی که بی توجهی و بی نظمی سبب شده به مشکلات بزرگی تبدیل شوند که حل آنها زمان زیادی می طلبد و همین بهره وری را به میزان زیادی پایین آورده است”.

افراد بی نظم مانع پیشرفت مراکز و مؤسسات و در نهایت جامعه خواهند شد. سهل انگاری این افراد باعث هرج و مرج می شود و قوانین زیرپا گذاشته می شود. در این شرایط هیچ چیز در جای خودش قرار نمی گیرد.

انضباط امری آموختنی است و به آموزش نیاز دارد. واقعیت این است که آموزش نظم و انضباط هم امر پیچیده ای است.

غالباً ژاپنی ها به خاطر نظم و انضباط شان مورد تحسین قرار می گیرند. آنها آموزش نظم و انضباط را از کودکی آغاز می کنند. والدین به کودکان می آموزند که کفش های خود را به شکل منظم و مرتب جلوی در قرار دهند و کفش های میهمانان را هم جفت کنند. اگر به خاطر داشته باشیم، در گذشته والدین ایرانی هم کودکان را وامی داشتند کفش های میهمانان را جفت کنند. همچنین ژاپنی ها از همان بدو ورود به محل کار یاد می گیرند که ابزارها را تمیز نگه دارند، آنها را بازبینی کنند و همیشه سرجای خود قرار دهند. این نظم از اتلاف وقت و منابع جلوگیری می کند.

اگر انسان اصل را بر رعایت نظم و انضباط قرار نمی داد، هیچ پیشرفت و توسعه ای در کار نبود و نمی شد از تمدن بشری سخن گفت. به خاطر همین است هر جامعه ای که بیشتر به رعایت نظم اهمیت می دهد، از هر نظر خود را از جوامع دیگر جلوتر می کشد. به عبارتی جامعه پیشرفته جامعه بی نظم و ترتیب نیست. در پایان این یادداشت خاطره‌ای از مرحوم احمد زاده اولین استاندار فقید خراسان درباره‌ی سفر مهندس بازرگان به عنوان اولین نخست وزیر ایران بعد از انقلاب را جهت مزید اطلاع خوانندگان عینا می‌آورم؛

مهندس بازرگان در نخستین سفری که در دوران دولت موقت به مشهد داشتند، دستور دادند هیچ کس از لحظه ورودشان به فرودگاه مشهد مطلع نشوند و نیاز به هیچگونه تشریفاتی نیست. من و تنی چند از کارمندان استانداری با یک مینی‌بوس به فرودگاه رفتیم. مهندس بازرگان از هواپیما پیاده و به سمت ما آمدند با همه ما صمیمانه احوالپرسی کردند. یک ماشین بنز برای ایشان پیش بینی کرده بودیم. بازرگان به شدت ناراحت شد و سوار همان مینی‌بوسی که با آن آمده بودیم، شدند. در طول مسیر گروهی به استقبال آمدند. بازرگان نگاه تندی به من کرد، گفتم ما اطلاع‌رسانی نکردیم اینان خانواده‌های کارکنان استانداری هستند. شب برای استراحت، یکی از اطاق‌های استانداری را برایشان آماده کردیم. هنگام ترک مشهد به من گفتند: حتی صد تومان از پول استانداری برای سفر من بر نمی‌داری. هرقدر هزینه کردی می‌گویی برایت بفرستم. پول بلیط برگشت و غذا و پذیرایی را خودم شخصا پرداخت کردم و در صورتحساب مالی سفر اولین نخست وزیر جمهوری اسلامی به مشهد نوشتم: صفر ریال.

نوشته شده توسط:دکترمحمد فرج‌پور باسمنجی