در نگاهی خوشبینانه، هرچند وضعیت شهروندان کلانشهر تبریز، به نسبت 3.5 میلیارد نفر از جمعیت کره زمین، که فاقد توالت ایمن در زندگی خود هستند و 419 میلیون نفر از جمعیت کره زمین که در شرایط کنونی هنوز «اجابت مزاج باز» را انجام می دهند(1)، بهتر است. لاکن باید بپذیریم که علیرغم تعییرات جدی در بهداشت محیط خانواده ها و اعمال ضوابط بهداشتی بر اساس مفاد مبحث 16 مقررات ملی ساختمان، تحت عنوان تأسیسات بهداشتی در احداث بناها(2)، هنوز جامعه شهری کلان شهرهای کشور و از جمله کلانشهر تبریز، با مشکل جدی کمبود سرویس های بهداشتی عمومی در شهر و در نتیجه پایین بودن سطح بهداشت عمومی محیط های شهری مواجه هستند.
در موضوع سرویس های بهداشتی عمومی از سال 1286 با تصویب قانون بلدیه در مجلس شورای ملی وقت(قریب 115 سال پیش)، در فصل اول ، در مقصود اصلی از تأسیس بلدیه، حفظ منافع شهرها و ایفای حوائج اهالی شهرنشین تعیین و در تفصیل وظایف، بر پاک نگاهداشتن کوچه ها، میدانها و خیابانها و... و نیز معاونت در اقدامات حفظ الصحه تأکید می گردد. که به نحوی بر وظیفه مندی بلدیه یا شهرداری وقت بر سرویس های بهداشتی نیز شامل می گردد.
از تاریخ تأسیس اولین سرویس بهداشتی عمومی در شهرهای ایران، تنها خبر موثق، مربوط به عصر قاجار و در شهر تهران می باشد. که در کتاب تهران قدیم(3)، پس از لولئین خانه های مساجد و حمام ها به احداث تنها مستراح عمومی شهر تهران، با نام "خلای رییس"، توسط یکی از داروغه های برکنار شده شهر تهران، احداث و شغل "لولئین داری" از عصر قاجار مرسوم می گردد. در کتب تاریخی، در اعصار تاریخی ایران تا سال 1299 شواهد زیادی بر نبود مستراح های عمومی در کشور و انجام منکر سرپا ادار کردن در شهرها و راهها وجود دارد. بگونه ای که در سال 1299 بعد از کودتای اسفند 1299 سید ضیا الدین طباطبایی در کابینه کودتا، در وضع قوانین برای مسایل فرهنگی، اجتماعی و شهروندی، " ممنوعیت قضای حاجت، دفع بول و غایط د معابر" مشمول جریمه می گردد.
بلدیه تهران و سایر شهرها از نخستین نهادهای فعال در زمینه نظارت و اجرای مقررات بهداشت شهری بودند که برای حفظ بهداشت و سلامتی عموم کسبه، ساکنان منازل، و عابران معابر مقرراتی ابلاغ کردند و برای متخلفان از ابلاغیه جریمه در نظر گرفتند. بر این اساس، انجام دادن کارهایی همچون ادرار کردن، کثافت کردن، انداختن اخلاط سینه و آب بینی در معابر مشمول جریمه بودند(4).
در سال 1310 بر اساس گزارش منتشره در روزنامه تبریز، نبود توالت های عمومی(مستراح) در شهر معضل دیگری بود که مسافران و رهگذران از این بابت با مشکل مواجه بودند. به همین علت بود که شهروندان احداث چنین مکان هایی را از مسئوان بلدیه مطالبه می کردند(4) با این که صحیه بلدیه قدم هایی برای بهبود اوضاع بهداشتی و سلامت شهروندان بر می داشت، عملکرد بلدیه در رسیدن به وضعیت مطلوب ناکافی بود. لذا به نظر می رسد مشکلات بهداشت عمومی و شهری، مشکلاتی دیرینه به قدمت تاریخ مدیریت شهری می باشند.
هم اینک؛ در مقررات جاری کشور، توالت های عمومی، اعم از توالت های عمومی مدارس، ورزشگاه ها، هتل ها، ایستگاه های راه آهن، فرودگاه ها، ساختمان های اداری، رستوران ها، ساختمان های عمومی، گردشگاه های عمومی و در جاهای مشابه می باشند. که استفاده از آنها برای عموم آزاد است(5).
کمبود سرویس بهداشتی در شهر تبریز، هم اکنون نیز یکی از مشکلات عمده است و نه فقط در مکان‌های عمومی شهر بلکه در اماکن خصوصی مانند رستوران‌ها نیز وجود دارد. براساس استانداردهای متداول شهری برای هر هزار نفر باید یک سرویس بهداشتی در نظرگرفته شود؛ بنابراین اگر جمعیت تبریز حدود 1.8 میلیون نفر تخمین زده شود، می‌توان نتیجه گرفت که شهر تبریز به 1800 دستشویی نیاز دارد. جانمایی سرویس‌های بهداشتی در شهر تبریز را می‌توان سخت‌ترین فعالیت پیش روی شهرداری تبریز ارزیابی کرد چرا که عموماً شهروندان تبریزی همانند دیگر شهروندان ایرانی، مانع ساخت سرویس بهداشتی در نزدیکی محل زندگی‌شان می‌شوند. شایذ این امر ناشی از تجربه های شهروندان ناشی از ملاحظه سوء مدیریت در نگهداری غیر بهداشتی این گونه تأسیسات شهری باشد.
به نظر می رسد، شهر تبریز، همگام با دیگر شهرهای کشور و جهان، برای حل مشکل کمبود سرویس های بهداشتی عمومی باید تسریع در اقدامات رو به بهانه روز جهانی توالت از همین روز آغاز نماید و تجربه مناسب مصوبه سال 1386، الگوی واحدهای خدماتی و سرویس های بهداشتی بین راهی(6) با هدف تأمین یک سرویس بهداشتی در هر 25 کیلومتر از راه های کشور و تشکیل ستاد ساماندهی سرویس‌های بهداشتی، در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، می تواند الگوی مناسبی باشد، در خصوص حل مشکل کمبود سرویس های بهداشتی عمومی، که می باید با نهضتی دیگر در شهرها تکمیل گردد. ضابطه پیشنهادی تکمیلی، تأمین یک سرویس بهداشتی در فاصله 500 متری هر شهروند باید باشد. به عبارت شعاع دسترسی 500 متری برای سرویس های بهداشتی باید ملاک عمل قرار گیرد.
البته سرویس بهداشتی عمومی به معنای صحیح و واقعی آن برای آقایان، بانوان و معلولین مناسب برای شهروندان ایرانی و گردشگران خارجی .... سرویس بهداشتی عمومی مطابق با تعریف قانونی آن(7)، سرویس‌های بهداشتی عمومی به سرویسهایی اطلاق میگردد که احداث، حفظ و نگهداری آنها در حدود وظایف شهرداریها میباشد ولیکن ضوابط این آئین نامه میتواند در مورد تأسیسات مشابه در سایر فضاهای نیمه عمومی با نحوه استفاده خصوصی مثل مراکز آموزشی، درمانی، اداری، مذهبی، فرهنگی نیز مورد استفاده قرار گیرد. واحد شمارش توالت، چشمه میباشد و آن عبارتست از یک دستگاه کاسه توالت(شرقی یا فرنگی) که بوسیله لولهکشیهای لازم به شبکه انتقال فاضلاب(دفع فاضلاب و یا چاه جذبی) مرتبط میگردد. به شرطی که در فضای عمومی احداث شده و توسط عموم شهروندان قابل استفاده باشند. با امید به حل این مشکل در کلانشهر تبریز.
(1) https://www.worldtoiletday.info
(2) مبحث 16 مقررات ملی ساختمان، از مجموعه مقررات ملی ساختمان، وزارت مسکن و شهرسازی
(3)کتاب طهران قدیم، جعفر شهیدی، انتشارات معین، 1399
(4) تحولات بهداشت عمومی و شهری تبریز در دوره رضاشاه(1304-1320)، عباس قدیمی قیداری و دیگران، فصل نامه تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1399، شماره دوم.
(5) مبحث 16 مقررات ملی ساختمان، تعاریف، 1391، صفحه 16
(6)مصوبه هیئت وزیران تکلیف دستگاههای اجرایی ب منظور تسریع در ایجاد و بهره برداری از واحدهای خدماتی و سرویس های بهداشتی بین راهی مصوب 08..12.1386 با الحاقات بعدی.
(7)آئین کار اصول اساسی طراحی و تجهیز سرویس‌های بهداشت عمومی شهری، استاندارد شماره 3365، 1371
نوشته شده توسط:دکتر مجید بهشتی روی – شهرساز – کارشناس رسمی دادگستری
