■۳ نکته عبرت آمیز درکارنامه سیاسی،فرهنگی،علمی و روزنامه نگاری سید حسن تقی زاده تبریزی
▪︎پیش بینی درست تقی زاده ۱۳۰سال پیش از غرب و هجوم و مسابقه جمعی از فرزندان مسئولان ارشد امروزی کشور برای تحصیل ،ترقی و سکنی گزیدن در غرب
■نطق های تقی زاده در سازمانهای بین‌المللی به زبان های انگلیسی،فرانسه ،آلمانی ومقایسه آن با لکنت زبان مقامات سیاسی فعلی حکایت شنیدنی دارد.
بهمن ماه ،۵۴ امین سالگرد افول یکی ازنوابغ روزگار، سیاستمداری آگاه ،مطلع از اوضاع و احوالات جهانی،غرب شناس و تأثیر گذار دنیای شرق است. او مثل اکثر بازیگران بزرگ مملکت داری و حکمرانی دوره ایلخانی ،صفویه،قاجار،پهلوی و دهه اول انقلاب ریشه در خاک پاک تبریز دارد.شادروان حسن تقی زاده(۱۲۵۷شمسی تبریز _۱۳۴۸ شمسی تهران) شخصیتی سیاسی، علمی، فرهنگی و از تجدد خواهان بزرگ ایرانی است. در تاریخ معاصر از رهبران جنبش مشروطه در تبریز و از رجال تأثیر گذار بحث انگیز و مردی در کسوت کاربلدی و روشنفکر و تجدد خواه دیده می شود.که زندگی پرتکاپو و پرحادثه عبرت انگیز برای نسل معاصر دارد که هم اکنون نیز در پایان نامه های تحصیلات تکمیلی در رشته های تاریخ معاصر ایران به آن پرداخت می شود و گاه گاهی زندگی و دیدگاه‌های او مورد کنکاش و موشکافی از سوی موافقان و منتقدانش قرار می گیرد که خود حدیث مفصلی دارد.ولی من حیث مجموع تاریخ دانان و محققان تحولات معاصر ایران تقی زاده را در جرگه مردانی نام می برند که سودای سعادت ایران در سر داشتندولی با نگاه امروزی عده ای می گویند در تمدید قرارداد نفتی با انگلستان نقش داشت و نگاه مثبتی به فرهنگ و تمدن غرب می انداخت و معتقدبود ایران برای پیشرفت باید از غرب الگو بگیرد. بویژه در نگاه به غرب دچار خطا هم شده بود و میلیت های ایرانی هم معتقدند تقی زاده در یکسان سازی فرهنگی و یکه تاز کردن زبان فارسی و پشت زدن به دیگر زبانهای ملیت‌های ایرانی سهامدار اصلی است و نگاه مثبت به ترقیات غرب و تاسی از آنها از دید منقدان پررنگ است که البته این نگاه مثبت هم اکنون نیز در بخشی از فرزندان مسئولان کشوری که شیفته تحصیل و کار واقامت در غربند پررنگ دیده می شود.... ذیل دفاع ایشان را دراین مقوله که در انجمن مهرگان تهران ایراد کرده از زبان خودش خواهم آورد.
۹۲ سال زندگی فراز و نشیب این دانشمند، سیاست مدار و ادیب که به زبان های فرانسه، عربی، انگلیسی، آلمانی، روسی، ترکی و فارسی مسلط بود.و محققان متفق القول بر وسعت دانش و تسلط او بر تحولات وقت سیاسی و اجتماعی در سطوح ملی ،و بین‌المللی صحه می گذارند.
نگاهی به پرونده سیاسی تقی زاده نشان می‌دهد که وی حداقل ۷ دوره نماینده مردم تبریز و تهران در مجلس شورای ملی بود و ۶سال نیز ریاست مجلس سینا را عهده دار بوده است.و در واقع از بازیگران اصلی دوره های اول حکومت پهلوی اول و دوم بوده است. در زندگی سید حسن تقی زاده مناصبی چون والیگری خراسان در دوره رضا شاه، قرار گرفتن در حلقه مشاوران توسعه ایران ، سفیر کبیر ایران در لندن،وزیر مختارایران در پاریس، وزیر مالیه، وزیر طرق و شوارع، نماینده ایران در شکل گیری سازمان ملل و برخی سازمانهای جهانی دیده می‌شود. تأسیس نشریه کاوه در آلمان و درج مقالات مختلف برای بیداری ایرانیان و تجدد خواهی و مبارزه با خرافات و جهل و ناآگاهی و آشنایی ایرانیان با تازه های تمدن غرب نیز در کارنامه سیاسی و روزنامه نگاری او مشهود است وبویژه در روزگار جنگ ویرانگر جهانی اول تقی زاده بواسطه این کاوه ایرانیان مقیم اروپا را تحت عنوان《 کمیته ملیون ایرانی》علیه انگلیس و روسیه و طرفداری از آلمان رهبری کرده است. تقی زاده در اوان جوانی عاشق توسعه فرهنگ زادگاه خود هم شده که تأسیس کتابخانه ،مدرسه و انتشار مجله گنجینه فنون و ریاست انجمن تبریزدر کارنامه او و دوستان نزدیکش دیده می‌شود.
سفر به کشورهای مختلف عرب زبان مثل لبنان و مصر و شامات، سفر به ممالک عثمانی و ترک زبان، سفر به کشورهای روسیه تزاری مثل قفقاز، گرجستان، ارمنستان وخود روسیه، سفر به کشورهای اروپایی همچون انگلستان،فرانسه،سوئیس، آلمان و سفر به کشور های آمریکایی از جمله ایالات متحده آمریکا و تصدی گری امور سیاسی، مطالعاتی و فرهنگی، سید حسن تقی زاده را در فهرست یکی از مردان بزرگ و تأثیر گذار اواخر قاجار و پهلوی اول و دوم درآورده است که بررسی همه جانبه‌ی طلوع و غروب این مرد کاردان و کارساز فرصت مناسبی می‌طلبد ولی ۳ نکته در زندگی سیدحسن تقی زاده بیشتر به چشم می‌خورد.
اول از همه تاریخ از پاکدستی و سلیم النفسی وی حکایت می‌کند طوری که در اواخر عمر خود به دلیل تنگ دستی، مجبور به فروش کتابخانه شخصی خود در تهران می‌شود که حتی در کارنامه روانشادان حاج حسین و محمد نخجوانی دیده می‌شود که وقتی آن ها شنیدند که تقی زاده کتابخانه خود را فروخته، نامه ای تأسف بار به ایشان می‌نویسند که کاش این ۲ برادر تاجر پیشه و فرهنگ دوست و بنیان گذاران اولین کتابخانه ملی در تبریز را از این کار خود مطلع می‌ساختند تا کتابخانه ایشان خریداری و به غنای کتابخانه ملی تبریز افزوده می‌شد.
نکته دوم هم گزارش مستند ساواک از زندگی تقی زاده که در دوره محمد رضا پهلوی منتشر شد، مستندا آورده شده که از نظر مالی(تقی زاده تقریبا از حیث ثروت و مال هیچ چیز ندارد) و این نشان می‌دهد که مردان بزرگ و خادمان ملی در گذر دوران و مناصب اداری، مالی و سیاسی هیچ گاه دست درازی به خزانه ملی و متنعم شدن از خوان دولت و ثروت را برخلاف بعضی ها پیشه خود نمی‌ساختند و از عذاب اخروی و رسوایی مردمی ابا داشتند. بقول شادروان دکتر محمد مصدق او دزد نبود... و نکته سوم این است که تقی زاده به هر کشور آسیایی ، اروپایی و آمریکایی می‌رفت، هم زبان گفتاری و هم زبان نوشتاری آن ها را با پشتکار و قریحه خدا دادی یاد می‌گرفت. در پاریس به زبان فرانسه صحبت می‌کرد و می نوشت، در لندن به زبان انگلیسی در دانشگاه کمبریج و لندن تدریس می کرد ، در آلمان به زبان آلمانی، در روسیه به زبان روسی، در عثمانی به زبان ترکی و در عربستان، مصر و لبنان به زبان عربی...واقعا تاریخ معاصر ایران به این فرزند تبریز می نازد و مباهات می کند.
یاد و نام این مرد بزرگ در حافظه تاریخی ملت ایران با همه فراز و نشیب زندگانی و کارنامه سیاسی اش که بخشی از آن گذر زمان و تحولات روزگار و دانش و پیشرفت های روز بود به نیکی می ماند.در اوایل بهمن ماه نویسنده این سطور دو روز چند ساعتی در کتابخانه غنی تاریخی جعفریه تبریزدر بازار تاریخی به تورق و غور در کتاب‌های مستند در باره تقی زاده می پرداختم.سخنرانی وی در انجمن مهرگان تهران در اواخر عمرش را یافتم که در سال ۱۳۳۹ شمسی به منتقدان خود در باره اخذ تمدن و فرهنگ غربی این چنین پاسخ متقن و مناسب می دهد.
او دیدگاهش را این چنین اصلاح می‌کند و توضیح می دهد: «من البته معتقد به لزوم اخذ تمدن غربی و علم و معرفت و کمالات و تربیت و فضایل مطلوب و ضروری و بلکه حتی مستحبات و مستحسنات اوصاف ملل متمدن هستم ولی آرزومند آنم که زبده نفوس تربیت یافته ما آداب و و سنن ملی مطلوب و بی ضرر خود را نیز حفظ کنند و آنها را حقیر نشمرده با نهایت متانت و سرافرازی به رعایت آنها مقید باشند و بدون خصومت به ملل دیگر، حیثیت ملی خود را نگهدارند ...وی در بخشی دیگر از نطق خود می گوید.
استعداد اخذ عادات مستحسن از اقوام دیگر باید پسندیده باشد ولی بی‌ثباتی مفرط و قابلیت ترک آداب خود به سهولت هم نباید از اوصاف مطلوب شمرده شود. مگر در مواردی که معایب فاحش و مضر آن آداب مسلم شده و فواید مهمه کسوت جدید انکارناپذیر باشد. چون بعضی آثار این حقارت نفس ملی و تبعیت حقیرانه به زورمندان قوی پنجه و با ثروت ملل دیگر در طبقه جوان ما نمایان است به حدی که زبان خود را بدون جهت به تعبیرات فرنگی پر کرده و حتی به جای کلمات معمول زبان خود ترجمه فارسی زبان خارجی را استعمال می‌کنند ...
منظور من از تمدنی که غایت آمال ما باید باشد تنها با سوادی اکثریت مردم و فراگرفتنشان مبادی علوم را یا تبدیل عادات و لباس و وضع معیشت ظاهری آنها به عادات و آداب مغربی نیست، بلکه روح تمدن و فهم و پختگی و رشد اجتماعی و روح تساهل و آزاد منشی و آزاد فکری و مخصوصاً خلاص از تعصبات افراطی و متانت فکری ... است»..
سید حسن تقی زاده در ۸ بهمن ۱۳۴۸ ه.ش ۵۴ سال پیش در سن ۹۲ سالگی در تهران به دیار باقی شتافت و با حضور بزرگان علم و سیاست وفرهنگ و ادب کشور از محل مجلس به قبرستان ظهیر الدوله در شیمران بدرقه و به خاک سپرده شد.برخی از آثار فکری و قلمی تقی زاده عبارتند از:
۱. رساله‌ی تحقیق احوال کنونی ایران یا محاکمات تاریخی، قاهره، ۱۳۲۳ق.
۲. مقدمه‌ی تعلیم عمومی‌یا یکی از سر فصل‌های تمدن، تهران، ۱۳۰۷ش.
۳. از پرویز تا چنگیز، تهران، ۱۳۰۹.
۴. گاه‌شماری در ایران قدیم، تهران، ۱۳۱۶.
۵. تصحیح تحفةالملوک (از متون قدیمه‌ی مجهول‌المؤلف). تهران، ۱۳۱۷.
۶. لزوم حفظ زبان فصیح فارسی، تهران، ۱۳۲۶.
۷. تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، در ۳ جزوه، تهران، ۱۳۳۰.
۸. خواص فطری و ملّی (خطابه‌ای که در سال ۱۳۳۳ق در مجمع محصلین ایرانی پاریس ایراد کرده)، راهنمای کتاب، سال نوزدهم، شماره‌های۷-۱۰، مهر – دی ۱۳۳۵.
۹. مانی و دین او، تهران، ۱۳۳۵.
۱۰. خطابه مشتمل بر شمه‌ای از تاریخ اوایل انقلاب و مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۳۸.
۱۱. تاریخ انقلاب ایران (تقریرات)، مجله‌ی یغما، سال چهاردهم، شماره‌های ۲ – ۸، ۱۳۴۰.
۱۲. اخذ تمدن خارجی، تهران، ۱۳۴۰.
۱۳. بیست مقاله‌ی تقی‌زاده، ترجمه‌ی احمد آرام و کیکاوس جهانداری، تهران، ۱۳۴۰.
۱۴. روزنامه‌ی کاوه (برلن)، ۱۹۲۲ – ۱۹۱۷م.
۱۵. همچنین ایرج افشار مجموعه مقالات وی را جمع‌آوری نموده و آن را در پانزده جلد کتاب جمع‌آوری داشته است که هر جلد مربوط به موضوعی خاص است:
۱. تحقیقات و نوشته‌های تاریخی.
۲. شرق شناس‌ها، سرگذشت‌ها، کتاب‌ها.
۳. زبان و فرهنگ، تعلیم و تربیت.
۴. جوهر تاریخ و مباحث اجتماعی و مدنی.
۵. تاریخ، اجتماع، سیاست (به انضمام تاریخ مختصر مجلس ملی ایران).
۶. تحقیقات ایرانی (به زبانهای اروپایی).
۷. نوشته‌های سیاسی (به زبانهای اروپایی).
۸. نوشته‌های پراکنده و چاپ نشده (به زبانهای اروپایی).
۹. نوشته‌های دیگر (به انضمام از پرویز تا چنگیز – مانی و دین او).
۱۰. گاه‌شماری در ایران قدیم.
۱۱. مقالات و نوشته‌های تازه یاب (چاپ شده و چاپ نشده).
۱۲. یادداشت‌های مربوط به گاه‌شماری و تاریخ زمان.
۱۳. یادداشت‌های مربوط به ساسانیان.
۱۴. پراکنده‌های تحقیقی.
۱۵. نطق‌های پارلمانی.
نوشته شده توسط:دکتر محمد فرج پور باسمنجی-استاد روزنامه نگاری دانشگاه‌های تبریز
